Mezhebi çatışmalardan dolayı Kayrevan’dan (Tunus) Fas’a göç eden fakih Abdullah el-Fihrî, bütün mirasını iki kızına bırakmıştı. Büyük kızı Fâtıma el-Fihriyye, babasından kalan miras ile Karaviyyîn Camii’ni inşa ettirdi.

Miladi 859 yılında hizmete giren cami, inşasından itibaren ilmî hayatın inkişafına kaynaklık eden bir eğitim ve kültür merkezi oldu.

Murâbıt hükümdarlarından destek alan Karaviyyîn Camii, dinî ve dünyevi ilimlerde ihtisaslaşan ders halkaları ve zengin kütüphanesiyle zaman içerisinde üniversite özelliği kazandı.

Bir cazibe merkezine dönüşen Karaviyyîn Medreseleri, İslâm dünyasının dört bir yanından âlimleri eğitim kadrosuna dâhil etmiş, İbn Haldûn, İbnü’l-Hatîb, İbn Battûta gibi asırlar boyunca ufkumuzu aydınlatacak âlimler yetiştirmiştir. Bir çok derslerin verildiği Karaviyyn’e Endülüs ve Avrupa’dan da birçok alim ve öğrenci gelmiştir.

İbn Arabi, el İdrisi, el- Bitrûci, İbn Meymun, Leo Africanus, Papa II. Sylvester yolu Karaviyyin’e düşen isimlerden bazılarıdır.

Karaviyyîn Medreseleri, 1088 yılında kurulan ve Avrupa’daki en eski üniversite kabul edilen Bolonya Üniversitesi’nden 229 yıl önce hizmete girmiştir.

Fâtıma el-Fihriyye, babasından kalan maddi ve ilmî miras ile dünyadaki ilk üniversitenin temellerini atan Müslüman kadın unvanıyla tarihe geçmiştir.

1. Yahyâ b. Muhammed döneminde Kayrevan’daki Şiî hâkimiyetinden kaçarak Fas’a gelen fakih Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-Fihrî’nin kızı Fâtıma tarafından 245 (859) yılında önceleri kendi adıyla, Zenâteler’in hâkimiyetinin ardından Karaviyyîn diye anılan cami yaptırıldı.

IV. Yahyâ b. İdrîs b. Ömer’in Fâtımîler’e biat etmesiyle Fas Fâtımî hâkimiyetine girinceye kadar Karaviyyîn Camii’nde vakit namazları kılındı; cuma hutbeleri ise Câmiu’ş-şürefâ’da okundu.

Fâtımî hâkimiyetiyle beraber cuma hutbeleri daha geniş bir mekâna sahip olan Karaviyyîn Camii’nde okunmaya başlandı ve ilk hutbe fakih Ebû Muhammed Abdullah b. Ali tarafından okundu (307/919).

Caminin gerek bakım ve onarımı gerekse burada yürütülen dinî hizmetlerle kültürel faaliyetlerin masrafları için erken dönemlerden itibaren vakıflar kurulmuştur. VI. (XII.) yüzyılda Karaviyyîn vakıflarının yıllık geliri 60.000 dinara ulaşmıştır.

Karaviyyîn Camii Fas’taki bütün camilere örnek olmuştur. Özellikle kültür hayatında bırakmış olduğu izlerden dolayı mânevî değeri ve fazileti hakkında çeşitli rivayetler nakledilmiştir.

Karaviyyîn Camii,(454/1062)   İslâm dünyasının en önemli kültür merkezlerinden biri haline geldi. Bu tarihten itibaren mevcut olan ders halkaları dinî ilimler ağırlıklı olmak üzere hususileşti.

Merînîler zamanında Mağrib medeniyeti en yüksek seviyesine ulaşmış ve buna en önemli katkılar Karaviyyîn müesseseleri tarafından yapılmıştı.

Merînî hükümdarlarının saraylarında İbn Haldûn, İbnü’l-Hatîb, İbn Battûta gibi âlimlere büyük itibar gösteriliyordu.

Merînîler Fas’a siyasî bir merkez mertebesi vermekle kalmamışlar, Karaviyyîn ve yeni Fas camisinin etrafına medreseler ve kütüphaneler inşa etmişlerdi.

Bütün bunlar, İslâm dünyasının çeşitli bölgelerinden ve İspanya’dan yoğun bir talebe zümresinin Fas’a gelmesine sebep olmuştu. İspanya’nın hıristiyanlar tarafından ele geçirilmesinden sonra pek çok âlim Fas’a gelerek Karaviyyîn medresesinin eğitim kadrosuna katılmıştı.

1000 yıllık bir geçmişe sahip olan Karaviyyîn Medresesi’nde eğitim ve öğretim halka açık olarak yapılıyordu.

Fıkıh, hadis, tefsir, Arapça, tasavvuf yanında matematik, astronomi, fizik, tarih ve edebiyat gibi dersler okutulurdu.

Camiyi ziyarete gelenler, âlimler tarafından verilen dersleri takip etmekte serbestti. Bu sebeple derslere sadece öğrenciler değil kendini yetiştirmek isteyen tüccar, sanatçı, işçi olan insanlarda katılabilirlerdi. Karaviyyîn Medresesi’nde verilen dersleri dinlemek için gündüzleri belirli bir saatte dükkânların kapanması âdet haline gelmişti.

Caminin külliyesinde yer alan Karaviyyîn Kütüphanesi ayrı bir önem taşımaktadır

Karaviyyîn Camii’nin yapılmasıyla birlikte mushaflar ve bazı hadis kitapları özel bir bölümde yer alıyordu. Bunun dışında saray, medrese kütüphaneleri ve özel şahıslara ait kütüphaneler de vardı. Bütün bu koleksiyonlar Karaviyyîn Kütüphanesi’nin çekirdeğini teşkil etmiştir.

Merînî hükümdarlarından Ebû İnân el-Merînî Karaviyyîn Camii’nde bir kütüphane oluşturmuştur. Kapısı üzerinde yer alan kitâbeden Cemâziyelevvel 750’de (Temmuz 1349) yapıldığı, hükümdarın buraya çeşitli kitaplar vakfettiği ve kütüphanenin işleyişiyle ilgili bazı kurallar koyduğu anlaşılmaktadır.

İbn Haldûn, meşhur eseri el-İber’in bir nüshasını Karaviyyîn Kütüphanesi'ne vakfedilmek üzere gönderdiğini kaydeder (Muḳaddime, I, 290).

Yazma eserler açısından İslâm dünyasının en zengin kütüphanelerinden biri olan Karaviyyîn Kütüphanesi’nde kâğıt ve ceylan derisi üzerine yazılmış, aralarında Sultan Ahmed el-Mansûr tarafından hediye edilmiş olanın da bulunduğu çeşitli mushaflar yer alır.

Dinî eserlerin yanında tıp, felsefe ve matematik bilimine ait kıymetli eserler mevcuttur. Bunların önemli bir kısmı Abbâsîler döneminde yapılmış tercümelerdir ve bunlar arasında Yuhannâ dönemine ait bir İncil de bulunmaktadır.

1286 yılında Kastilya Kralı Don Sancho ile Merini Ebû Yusuf Yakub arasında yapılan anlaşmadan sonra Sevilla, Kurtuba ve Malaga kütüphanlerinden Fas’a gönderilen 13 deve yükü kitap da buraya eklenmiştir.

Günümüzde Karaviyyîn Kütüphanesi Fas’ın en önemli millî kütüphanelerinden biridir.

Dört bin adet nadir el yazması eser ile binlerce matbu eserin yer aldığı Karaviyyin Camii Kütüphanesi, UNESCO’nun ’Dünya Hafızası’ listesine girmiştir.

Tarihi, mimari ve tezyini özellikleri ile Fas camilerinin en güzel ve öncü örneklerinden biri olmasının yanı sıra verilen kaliteli eğitimi, alimleri ve kütüphanesi ile İslam dünyasının kadim eserlerinden biri olan Karaviyyin Camii bugün hala önemini korumaktadır. 

Yapılan araştırmalar sonucunda dünyanın en eski üniversitesi olarak kabul edilerek Guinness Rekor Kitabı’na geçen bu yapı, günümüzde de namaz ibadetinin haricinde gruplar halinde sütun diplerinde oturan öğrencilere eğitim vermeye de devam etmektedir.

Derleme:
İslam Ansiklopedisi
İSAM Makale: 
Fas’ın Fes Şehrindeki Karaviyyin Camii Hayrunnisa Turan
Estetik, Mimari ve İşlevsel Yönleriyle On İki Asırlık Fas Kraviyyin Camii Arş. Gör. Sümeyra Ocak
Diyanet Takvimi