"﴾.عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمْ) قَالَ: "لَيْسَ الْمِسْكِينُ بِالَّذِى تَرُدُّهُ التَّمْرَةُ وَالتَّمْرَتَانِ وَلاَ اللُّقْمَةُ وَاللُّقْمَتَانِ إِنَّ الْمِسْكِينَ الْمُتَعَفِّفُ اقْرَءُوا إِنْ شِئْتُمْ: ﴿لاَ يَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا
Ebû Hüreyre’den (ra) nakledildiğine göre, Allah Resûlü (sas) şöyle buyurmuştur:
"(Kendisine zekât verilecek olan) miskin, ihtiyacını bir iki hurma veya bir iki lokmanın giderebileceği kişi değildir. Asıl miskin, (maddî imkânı olmadığı hâlde onurundan dolayı) istemekten kaçınan kişidir. Dilerseniz (bu konuda) "…İnsanlardan arsızca (bir şey) istemezler…" âyetini (Bakara, 2/273) okuyun!"
(M2394 Müslim, Zekât, 102; B1476 Buhârî, Zekât, 53)
***
"عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرٍو عَنِ النَّبِيِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمْ) قَالَ: "لاَ تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِغَنِيٍّ وَلاَ لِذِى مِرَّةٍ سَوِيٍّ
Abdullah b. Amr’dan (ra) rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber (sas) şöyle buyurmuştur:
"Zengin ve gücü kuvveti yerinde (sağlıklı) kimselerin zekât almaları helâl değildir."
(D1634 Ebû Dâvûd, Zekât, 24; T652 Tirmizî, Zekât, 23)
***
"عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ) : أَنَّ النَّبِيَّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمْ) بَعَثَ مُعَاذًا إِلَى الْيَمَنِ فَقَالَ: "…فَأَعْلِمْهُمْ أَنَّ اللَّهَ افْتَرَضَ عَلَيْهِمْ صَدَقَةً فِي أَمْوَالِهِمْ تُؤْخَذُ مِنْ أَغْنِيَائِهِمْ وَتُرَدُّ عَلَى فُقَرَائِهِمْ
İbn Abbâs’tan (ra) nakledildiğine göre, Hz. Peygamber (sas) Muâz’ı (ra) Yemen’e gönderirken şöyle buyurmuştur:
"... Allah’ın (cc), zenginlerinden alınıp fakirlerine verilmek üzere mallarına zekâtı farz kıldığını onlara bildir."
(B1395 Buhârî, Zekât, 1)
***
"عَنْ سَلْمَانَ بْنِ عَامِرٍ عَنِ النَّبِيِّ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمْ) قَالَ: "إِنَّ الصَّدَقَةَ عَلَى الْمِسْكِينِ صَدَقَةٌ وَعَلَى ذِى الرَّحِمِ اثْنَتَانِ: صَدَقَةٌ وَصِلَةٌ
Selmân b. Âmir’den (ra) nakledildiğine göre, Hz. Peygamber (sas) şöyle buyurmuştur:
"Yoksula verilen sadaka bir, akrabaya verilen ise hem sadaka hem de sıla-i rahim olmak üzere iki sadaka sayılır."
(N2583 Nesâî, Zekât, 82; T658 Tirmizî, Zekât, 26)
***
Ziyâd b. Hâris, Yemen’in Sudâ kabilesindendi. Resûlullah’a (sas) gelerek biat etmiş, Hz. Peygamber’in (sas) kendi kabilesine karşı savaşmak üzere bir ordu göndermek istediğini öğrenmişti. Ordunun gönderilmesine mâni olmak amacıyla: "Ey Allah’ın Resûlü! Orduyu geri çevirirseniz, ben onların hem Müslüman olmalarını hem de size itaat etmelerini sağlayabilirim" dedi. Hz. Peygamber (sas) onun bu isteğini kabul etti. O da derhâl akrabalarına bir mektup yazdı. Bir süre sonra, kabilesinden Medine’ye bir heyet geldi. Müslüman olduklarını ve itaat edeceklerini belirterek selâm verdiler. Hz. Peygamber (sas) Ziyâd b. Hâris’in bu girişiminden memnun bir şekilde: "Ey Ziyâd! Sudâ kabilesinde sözü dinlenen biri olduğun anlaşılıyor." diye iltifat etti. "Allah (cc) onlara hidayeti nasip etti ve iyilikte bulundu." cevabını verdi Ziyâd tevazu içinde. Onun bu tavrını daha da beğenen Hz. Peygamber (sas), "Seni onların başına yönetici yapayım mı?" diye sordu. "Evet, beni onların yöneticisi yap." dedi Ziyâd memnuniyetle.
Bunun üzerine Allah Resûlü (sas) onu yönetici olarak tayin ettiğini bildirdi ve bunu yazı ile kayıt altına aldı. Ziyâd, Peygamber Efendimizden (sas), kabilesinden alınan zekâttan kendisi için pay istedi. Bu teklifi de kabul edildi.
Resûlullah (sas) ile Ziyâd arasında geçen bu olay, bir yolculuk esnasında gerçekleşmişti. Konakladıkları yerde bir şahıs gelerek Allah Resûlü’nden (sas) bir şeyler istedi. Kutlu Nebî (sas) de, "Kim muhtaç olmadığı hâlde insanlardan bir şey isterse, aldığı şey, ona baş ve karın ağrısı yapar!" buyurdu. Bu defa o şahıs, "Öyleyse bana zekâttan ver!" deyince, Peygamberimiz, "Allah, zekâtların kimlere verileceği hususunda ne bir peygambere ne de bir başkasına yetki verdi ve bizzat kendisi, onları sekiz kısma ayırdı. Eğer sen onlardan birisi isen, vereyim." buyurdu.
Hz. Peygamber (sas) ile bu şahıs arasındaki konuşmayı işiten ve maddî durumu iyi olan Ziyâd, duyduğu bu sözlerden çok etkilendi. Düşündü, taşındı ve sabah olunca Allah Resûlü’nün (sas) yanına varıp hem yöneticilikten, hem de zekât almaktan vazgeçtiğini belirtti...
Hz. Peygamber (sas) zekât alacak kişilerin bizzat Allah (cc) tarafından sekiz sınıf olarak belirlendiğini söylerken, hiç şüphesiz şu âyeti kastetmişti: "Sadakalar (zekâtlar) Allah’tan (cc) bir farz olarak ancak, yoksullara, miskinlere, zekâtı toplayan memurlara, gönülleri İslâm’a ısındırılacak olanlara, (hürriyetlerini satın almaya çalışan) kölelere, borçlulara, Allah (cc) yolunda olanlara, yolda kalmışlara mahsustur. Allah (cc) en iyi bilendir, hikmet sahibidir."
Hz. Peygamber (sas) zekâtın zenginlerden alınıp, fakirlere verilmesi gereken bir mal olduğunu belirtmişti. Böylece yetkili kişiler öncelikle fakirleri tespit edecek ve onlara gerekli yardımları ulaştıracaktı. İlgili âyette fakirlerin yanı sıra bir de ‘miskinler’den bahsedilmekteydi. Allah’ın Son Elçisi (sas) buna da şöyle açıklık getirmişti: "(Kendisine zekât verilecek olan) miskin, ihtiyacını bir iki hurma veya bir iki lokmanın giderebileceği kişi değildir. Asıl miskin, (maddî imkânı olmadığı hâlde onurundan dolayı) istemekten kaçınan kişidir. Dilerseniz (bu konuda) "...İnsanlardan arsızca (bir şey) istemezler..." âyetini okuyun!" Buna göre, tabiî ve zarurî ihtiyaçlarını karşılayamayan, bakmakla yükümlü olduğu kişileri geçindirecek kadar geliri olmayan bütün yoksullar fakir ve miskin sınıfına girmektedir. Ama bunların içinde öyleleri vardı ki, yoksul olduklarını kimseye bildiremeyecek kadar iffetliydiler. Bu nedenle de sokaklarda bir iki lokma için dilencilik yapmazlardı. Dolayısıyla Rahmet Elçisi (sas), zekât verilirken böyle gerçek muhtaçların araştırılıp tespit edilmesini istemişti.
Hz. Peygamber’in (sas) Veda haccını yaptığı günlerdi. Zekât taksimi yaparken, çalışabilecek derecede gücü kuvveti yerinde iki adam gelerek, kendilerine zekât verilmesini istediler. Peygamber Efendimiz (sas) başını kaldırıp istek sahiplerinin yüzüne baktıktan sonra, "İsterseniz size zekât verebilirim. Ancak, zengin ve çalışmaya gücü yetenlerin zekâtta payı yoktur." demişti. Böylece, Kutlu Resûl (sas), çalışma imkânı olduğu hâlde tembellik edenlerin, zekât alamayacaklarını belirtiyordu. Ancak gücü yettiği hâlde iş bulamayanların bu insanlardan sayılamayacağı da açıktı.
Zekât verilecek borçlulara gelince, onlar, temel ihtiyaçları dışında borçlarını ödeyebilecek malı olmayan kimselerdir. Varlıklı olup, malını mülkünü daha da artırmak için borçlanan kimseler bu kapsamın dışındadır. Zira böyle kimselere verilecek zekât, ihtiyaç sahiplerinin bu paydan mahrum olmasına neden olacaktır. Ancak, maddî durumu iyi iken, aniden iflas etme, beklenmedik bir sıkıntı sonucu borçlanma, birilerine yardım edeyim derken borç altına girme gibi geçici durumlarda borçlananlara da zekât verilebilecektir. Nitekim bir anlaşmazlığı gidermek amacıyla kefil olan sahâbeden Kabîsa b. Muhârik (ra) de Hz. Peygamber’e (sas) gelip borcunu ödeyebilmesi için yardım talep etmişti. Resûlullah (sas), biraz beklemesini, zekât geldiği takdirde kendisine verilmesini emredeceğini söylemiş, ardından da kefalet altına girip ödeyemeyenlerin, başına gelen bir afet sebebiyle bütün mal varlığını kaybedenlerin ve sözüne güvenilir üç kişi tarafından fakir olduğuna tanıklık edilen kişilerin, sıkıntılarından kurtuluncaya kadar açıkça yardım talep etmelerinde bir sakınca bulunmadığını ifade etmiştir. Buradan özellikle çeşitli felâketlere uğrayıp borçlanan kimselerin normal geçim standardına erişinceye kadar zekât mallarından istifade edebilecekleri anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Resûlullah (sas) kimin tarafından öldürüldüğü kesin olarak bilinmeyen fakat insanların birbirlerini itham ettikleri bir olayda, herhangi bir husumetin ortaya çıkmasını engellemek amacıyla da maktulün diyetini zekât için ayrılan develerden karşılamıştır.
Hz. Peygamber’in (sas), sırf kalplerini İslâm’a ısındırmak amacıyla, küfürden yeni kurtulmuş kişilere zekâttan daha çok pay verdiği de oluyordu. Bu kişiler arasında ilk etapta sadece dünyalık bir şeyler elde edebilmek gayesiyle Müslüman olanlar bile vardı. Ancak daha akşam olmadan onlar için İslâm, bütün dünya ve içindekilerden daha sevimli hâle geliyordu.
Hz. Peygamber (sas) ve onun güzîde ashâbı, zekât taksiminde, âyet-i kerimede, "fî sebîlillâh/Allah(cc) yolundakiler" şeklinde genel bir ifade ile belirtilen diğer hak sahiplerini de gözetiyorlardı. Bu, öncelikle Allah (cc) yolunda cihad edenlere teçhizat temini, şehitlerin ailelerinin bakımı şeklinde anlaşılmakla birlikte, yerel ihtiyaçlara göre de değerlendirilebiliyordu. Örneğin; Hz. Peygamber’in (sas) amcasının oğlu İbn Abbâs (ra), malının zekâtıyla köle azat ettiği gibi, fakirlerin hac yapabilmelerine de imkân sağlıyordu. Sahâbeden Ebû’l-Âs el-Huzâî (ra) de Hz. Peygamber’in (sas), kendilerini, hac farizasını yerine getirmek üzere zekât develerine bindirdiğini anlatmıştı. Bu uygulamalar ışığında, ’fî sebîlillâh’ kavramı ile, müminlere günün şartlarına göre zekâtı daha faydalı bir şekilde harcama imkânı verildiği anlaşılmaktadır. Böylece yardım yapılabilecek yerler ihtiyaçlara göre genişletilip birçok hayır işlerini kapsayacak şekilde dağıtım yapılabilecektir.
Hz. Peygamber (sas) döneminde ve sonraki dönemlerde, zekâtı tahsil eden resmî görevliler vardı. Kendilerine ‘âmil’ de denilen bu kimseler ile Allah yolunda savaşanlar, borçlular ve yolda kalmışlar, zengin bile olsalar zekât alabileceklerdi. Zekât memurları fakir oldukları için değil, yaptıkları işin karşılığı olarak zekâttan belli bir pay alıyorlardı. Bir de topladıkları zekât mallarında onların gözü kalmamalıydı. Bunun dışında herhangi bir maaş almak şöyle dursun, hediye dahi alamıyorlardı. Aksi takdirde aldıkları hediyelerin hesabı kendilerine sorulmaktaydı. Kutlu Elçi (sas), Abdullah b. el-Lütbiyye’yi (ra) Süleymanoğulları’nın zekâtını toplamakla görevlendirmişti. Bu sahâbî, zekâtları toplayıp geldiğinde, "Şu sizin, bu da bana hediyedir." deyince, Resûlullah (sas) minbere çıktı, Allah’a (cc) hamd ve senâ ettikten sonra şöyle buyurdu: "Görevli olarak gönderdiğim kimseye ne oluyor da, "Şu sizin, bu da bana hediyedir." diyor! Babasının veya annesinin evinde otursa da bir baksaydı! Ona yine hediye gelir miydi? Asla! Allah’a (cc) yemin olsun ki, sizden kim (topladığı zekât mallarından) hak etmediği bir şey alırsa, kıyamet günü aldığı şey (vebal olarak) sırtına yüklenecektir." Nitekim sahâbeden Ebû Mes’ûd el-Ensârî, böyle bir yükümlülüğün altından kalkamayacağı endişesiyle zekât memurluğu görevini kabul etmemişti.
Bu görevlilerin yaptıkları iş aslında zenginle fakiri karşı karşıya getirmeden zekâtları toplayıp dağıtmak idi. Zekât veren kişi bundan dolayı böbürlenebilir, fakir de bu durumda rencide olabilirdi. Bunu önlemek için en uygun yöntem, fakir ve zengin birbirini görmeden yardımların dağıtılması olacaktı. Hz. Peygamber (sas) bu maksatla görevlendirilen zekât amillerinin güzel bir şekilde karşılanmasını, kendilerine zorluk çıkarmaksızın memnun bir şekilde ayrılmalarının temin edilmesini tavsiye etmişti.
Peygamber Efendimiz (sas), Muâz b. Cebel’i (ra) Yemen’e gönderirken, "Allah’ın (cc), zenginlerinden alınıp fakirlerine verilmek üzere mallarında zekâtı farz kıldığını onlara bildir." buyurmuştu. Kendisinden sonra ashâbın uygulaması da bu yönde idi. Zekât, öncelikle toplandığı yerin fakirlerine dağıtılır. Böylece o yörenin fakirlerinin zenginler hakkında olumsuz düşünmelerinin önüne geçilip, gönülleri alınmış olur. Ancak Peygamberimizin (sas) bir kefalet yüklenerek borçlanan Kabîsa b. Muhârik’e, "Bekle zekât gelsin. Ya sana yardım ederiz veya senin yerine onu öderiz." buyurmasından, ihtiyaç olması hâlinde zekâtın farklı yerlere nakledilebileceği de anlaşılmaktadır.
Akrabalar arası ilişkiler, aynı zamanda sosyal yardımlaşmayı da gerektirdiği için zekât verilirken, yakınlar tercih edilir. İyilik yapma konusunda öncelikli kimseler, ilk önce anne, sonra baba, kız kardeşler ve kardeşler şeklinde sıralanır. Genel olarak yardım ederken bu sıra gözetilirse de, kişi bakmakla yükümlü olduğu kimselere yani ana, baba, dede, nine, çocuk ve torun gibi usul ve fürûuna zekâtını veremez. Aynı şekilde bir erkek hanımına, hanım da fakir olan kocasına zekât veremez. Çünkü zekât veren kimsenin, verdiği zekâttan hiçbir şekilde maddî menfaat sağlamaması gerekir. Halbuki muhtaç durumda olan usul ve fürûuna zekât vermek, nafaka borcundan kurtularak malın aile içinde dolaşmasını sağlamak anlamına gelmekte; dolayısıyla zekât verilen mal, fakirin mülkiyetine geçirilmiş olmamaktadır.
Bakmakla yükümlü olunanlar dışındaki kardeş, amca, teyze, dayı, hala ve onların çocukları gibi fakir akrabaya zekât vermek ise, "Yoksula verilen sadaka bir, akrabaya verilen ise hem sadaka hem de sıla-i rahim olmak üzere iki sadaka sayılır." buyuran Peygamber Efendimizin (sas) özel olarak teşvik ettiği bir durumdur. Bu sayede yakın akrabalar arasındaki bağlar daha da güçlenecektir.
Zekâtta akrabalara öncelik verilmesini tavsiye eden Hz. Peygamber (sas) zekât almadığı gibi, yakınlarının da zekât almasını yasaklamıştır. Nitekim sevgili torunu Hz. Hasan (ra), bir defasında Resûlullah’ın (sas) omuzunda iken, zekât hurmalarından birini ağzına almıştı. Bunu gören Peygamberimiz (sas), "At ağzından onu! Bize zekâtın helâl olmadığını bilmiyor musun?" diyerek derhâl müdahale etmişti.
Hz. Peygamber’in (sas) yakınlarından da zekât toplama görevine talip olanlar vardı. Allah Resûlü’nün (sas) amcası Abbâs (ra), oğlu Fadl’ı, diğer amcasının oğlu Rebîa da oğlu Abdülmuttalib’i evlendirmeyi düşünüyorlardı. Bu arada iki genci zekât toplamakla görevlendirmesi için Hz. Peygamber’e (sas) göndereceklerdi. Durumu çocukları ile müzakere ederlerken, yanlarına Hz. Ali (ra) çıkageldi. Ona konuyu anlattılar. O da her iki gence, "Bundan vazgeçin. Hz. Peygamber (sas) sizi bu işle görevlendirmez." deyince, bir an onun kendilerini kıskandığını düşündüler. Bu iki genç sahâbî Hz. Peygamber’in (sas) huzuruna çıktılar ve geliş sebeplerini anlattılar. Hz. Peygamber (sas), uzun bir sessizlikten sonra onlara şöyle dedi: "Şüphesiz, Muhammed’in (sas) ailesine zekât almak yaraşmaz."
Resûlullah’ın (sas) kendisi için zekât almayı uygun görmemesinin ve yakınlarına zekât almayı yasaklamış olmasının çeşitli sebepleri olduğu şüphesizdir. Şahsına ve ailesine zekât dağıtımıyla ilgili yöneltilebilecek itham ve iddiaların önüne geçmek, yakınlarını kanaatkârlığa alıştırmak, başkalarının malına göz dikmeyip çalışmaya, üretmeye teşvik etmek bu sebeplerden bazılarıdır.
Zekât verilirken, gerçekten muhtaç kişileri bulmaya çalışmak gerekir. Peygamber Efendimiz (sas) zekât verilen kişilerin aslında zekât almaya ehil olmadıklarının sonradan ortaya çıkması durumunda da Allah’ın (cc) o zekâtı kabul edeceğini bildirmiştir.
Zekât, Allah (cc) rızası gözetilerek ve gönül rahatlığıyla verilmelidir. Allah (cc) için yapılan bir ibadet olduğundan, zekâtın alınması-verilmesi kadar, kabul edilip edilmemesi de önem arz etmektedir. Bu nedenledir ki, zekât veren kişi, verdikten sonra, "Allah’ım! Verdiğim zekâtı kârlı kıl, zoraki verilen bir şey kılma." gibi dualar ederek zekâtının kabul edilmesini istemelidir. Aynı şekilde zekât alan da, zekât sahibi için dua etmelidir. Nitekim Hz. Peygamber (sas), zekâtını getirip veren Ebû Evfâ için, "Allah’ım! Ebû Evfâ’nın ailesine rahmet et." diye dua etmiştir.
Diğer ibadetlerde olduğu gibi, zekâtta da önemli olan niyettir ve ameller, niyetlere göre karşılık bulacaktır. Niyet iyi olduktan sonra, zekâtın açıktan verilmesinde de gizli verilmesinde de bir sakınca yoktur. Şayet insanlara gösteriş yapma gibi olumsuz bir eğilim yoksa zekâtın açıktan verilmesi başkalarını da teşvik edebilecektir. Ancak zekât alanların asla incinmesini istemeyen Yüce Allah (cc), "zekâtların fakirlere gizli bir şekilde verilmesini daha hayırlı görmekte ve böyle yapmanın günahlardan bir kısmına kefaret olacağını" bildirmektedir.
Zekât alan kimseyi hiçbir şekilde incitmemek, verdiğini dile getirerek fakirin başına kakmamak gerekir: "Mallarını Allah (cc) yolunda harcayıp da arkasından başa kakmayan, fakirlerin gönlünü kırmayan kimselerin mükâfatları, Allah (cc) katındadır. Onlar için korku yoktur, onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir." "Güzel bir söz ve bağışlamanın, peşinden incitme gelen sadakadan daha iyi olduğunu" bildiren Yüce Rabbimiz (cc) bu hususta şöyle buyurmaktadır:
"Ey iman edenler! Allah’a (cc) ve âhiret gününe inanmadığı hâlde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa kakmak ve incitmek suretiyle, sadakalarınızı boşa çıkarmayın. Böylesinin durumu, üzerinde biraz toprak bulunan düz kayaya benzer ki, sağanak bir yağmur isabet etmiş de onu çıplak, pürüzsüz bir kaya hâline getirivermiştir. Bunlar kazandıklarından hiçbir şeye sahip olamazlar. Allah (cc), kâfirleri doğru yola iletmez."