ÖN SÖZ
Osmanlı Devleti’nde, gerek idârî mekanizmanın gerekse toplumun fetvâ taleplerini karşılamaya yönelik Şeyhülislamlık kurumu tesis edilmiştir. Kurumun başına “şeyhülislam” unvanıyla resmî bir görevli tayin edilmiş ve fetvâ görevi bu kişinin uhdesine verilmiştir. Şeyhülislamlar, ilk dönemlerde kendilerine sorulan fetvâların cevaplarını bizzat kendileri hazırlamışlar, zaman zaman insanların arasına karışarak yöneltilen soruları cevaplamışlardır. Ancak ilerleyen süreçte fetvâ talepleri yoğunlaşmış, şeyhülislamlar birtakım sebeplerle makamdan uzaklaşmış ve daha fazla idârî yapı içerisinde yer almaya başlamışlardır. Bunun doğal sonucu olarak fetvâ taleplerini karşılamada şeyhülislamlar yetersiz kalınca, bu konuda, onlara yardımcı olacak görevli tayini zorunlu hâle gelmiştir. Böylece adına “fetvâ emini” denilen memuriyet ihdas edilmiş, ileride geniş bir kadroya kavuşacak ve fetvâ bürokrasisinin odak noktası hâline gelecek Fetvâ Eminliği’nin ilk adımları atılmıştır.
Bir giriş ve üç bölümden oluşan çalışmamız, Fetvâ Eminliği’nin, Osmanlının son yüzyılındaki yapısını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmamızın Giriş kısmında, araştırmamızın konusu ve sınırları, amacı, yöntemi belirtilerek kaynakların tanıtımı yapılmış ve Şeyhülislamlık kurumunun yapısına ana hatlarıyla değinilmiştir.
Birinci Bölümde, fetvânın tanımı yapılıp tarihî seyri ortaya konularak Osmanlı hukukundaki yeri tespit edilmeye çalışılmıştır. Zira Fetvâ Eminliği’ni fetvânın tarihî arka planından bağımsız olarak incelemenin, kurumun işleyiş ve yapısını tam olarak kavramamıza engel teşkil edeceği düşünülmüştür. Bu bölümde ayrıca fetvâ hizmetinin yürütüldüğü Fetvâhâne’nin kurumsal yapısı ve işleyişi resmedilmek istenmiştir.
İkinci Bölümde, Fetvâ Eminliği’nin kuruluşu, gelişim süreci, iç işleyişi ve bu dairenin sorumlusu konumunda bulunan fetvâ eminlerinin görevleri ve ekonomik durumları izah edilmeye çalışılmıştır.
Üçüncü Bölümde, çalışma için belirlenen dönem içerisinde fetvâ eminliği görevine getirilen isimler tespit edilerek bu isimler hakkında bilgi verilmiştir. Burada esas itibariyle, fetvâ eminliği görevine atanmada ve sonraki süreçlerde hangi aşamalardan geçildiği belirlenmeye çalışılmıştır.
Çalışmamın hazırlanmasında katkı sağlayan isimleri burada zikretmeden geçemeyeceğim. Öncelikle her zaman teşvik ve yardımlarıyla bana destek olan değerli hocam Prof. Dr. Nesimi Yazıcı’ya teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca yol gösterici yönlendirmeleri sebebiyle hocalarım Prof. Dr. Mehmet Özdemir’e, Prof. Dr. Şamil Dağcı’ya, Prof. Dr. Hasan Kurt’a; kıymetli zamanlarını ayırarak bana her konuda yardımcı olan Yrd. Doç. Dr. Eyüp Öztürk’e, Mahmut Saruhan’a ve Kemal Kara’ya teşekkür ediyorum. Son olarak her türlü fedakârlıktan kaçınmayıp bana çalışma ortamı sağlayan eşime, oğluma ve kızıma şükranlarımı sunuyorum.
Yrd. Doç. Dr. Talip AYAR
Ankara 2013